Kur plas shatlli

M’u desh një ditë të përktheja në shqip termin anglisht space shuttle, që i referohet një mjeti transporti të mirënjohur anembanë botës.

Vetë termi anglisht, është një metaforë, meqë e quan anijen në fjalë sipas ngjashmërisë me sovajkën (angl. shuttle), pjesë e vegjës që lëviz në mënyrë karakteristike, me vajtje-ardhje; ose edhe një vegle të ngjashme në makinën qepëse.

Shqipja e quan sovajkën edhe drugë dhe mëqik, duke treguar në këtë pikë një shkallë pasurie të admirueshme – edhe pse fiktive (kush i thërret sovajkës drugë, nuk përdor as sovajkë as mëqik; ndryshimet në shenjues nuk i përgjigjen ndonjë ndryshimi në të shenjuar; këto sinonime janë thjesht leksikografike, ose janë kafshë të ndryshme, që i kanë futur me zor në të njëjtin kafaz në Zoo).

Read Full Post »

Zogj, miza dhe lepuj

Para disa ditësh, shkrova një ese të shkurtër për shprehjen “me një gur vras dy zogj” në gjuhën shqipe, ku mes të tjerash përmenda edhe shprehje të barasvlershme në gjuhë të tjera europiane.

Këto krahasime dhe tabela, edhe për këtë shprehje, gjenden lirisht online; unë vetëm sa i përmenda.

Aty vura re edhe se europianët, për të treguar efikasitetin e lartë të një veprimi, përdorin në thelb tre metafora: dy zogj, dy lepuj ose dy miza. M’u duk me interes t’i shënoja këto metafora në një hartë, për të vizualizuar shpërndarjen e tyre.

Hartën e kam sjellë më lart; për ta parë, këshilloj që ta hapni në një ekran të madh.

Natyrisht edhe hartat e shpërndarjes së kësaj shprehjeje gjenden lirisht online – i vetmi kontribut “origjinal” imi është që kam përdorur imazhe jo fjalë, për të treguar shpërndarjen.

Lexuesi do të shohë menjëherë se zogjtë janë të shpërndarë në perëndim dhe në jug, lepujt në lindje, dhe mizat në qendër të kontinentit.

Read Full Post »

Me një gur…

Shpesh nuk e vëmë re mizorinë idiote që struket në shprehje nga më të rëndomtat – të tipit të marrtë mortja ose e theu qafën; të cilat gjuha i ka vënë në gjumë, dhe ashtu sikur i ka amnistuar.

E tillë më tingëllon edhe me një gur vras dy zogj, që gjithnjë më ka turbulluar, me imazhin që sugjeron: sikur të mos mjaftojë vrasja e një zogu me gur (pse?), duhet që guri të vazhdojë rrugën dhe të vrasë edhe një zog tjetër.

Pyes lexuesin: kur ka qenë hera e fundit që të ka shkuar mendja të vrasësh një zog? Dhe aq më tepër me gur?

(Ne jemi burra të mirë dhe nuk i vrasim vetë zogjtë që hamë…)

Faji më çon në fëmijëri, dhe më kujton çuna që endeshin poshtë gështenjave të egra, te WC-të publike prapa Komitetit Ekzekutiv në Tiranën e atëhershme; dhe që godisnin me llastiqe precize zogjtë që mblidheshin në kurorat e atyre pemëve, për të çukitur frutat e tyre iriqe.

Aq shumë zogj, sa me një gur mund të vrisje edhe katër ose pesë.

Read Full Post »

Mesdheu në pasqyrë

Fjalë më shumë e toskërishtes, LEVEND ndeshet edhe në gegnishte, si shumë fjalë të tjera që kanë hyrë në shqipe nga turqishtja. Etimologjinë e fiksuar prej Miklosich-it nga osmanishtja, duke dhënë si kuptim “freiwilliger Soldat auf türkischen Galeeren, Vagabund, Schandbude, eig. Levantiner” e rimerr Tahir N. Dizdari te Fjalori i Orientalizmave në Gjuhën Shqipe, duke cituar S. Frashërin, që te Kâmûs-ı Türkî e nxjerr turqishten levend (dhe levent) nga italishtja levantino, ushtar me rrogë, nga ata që vendikasit rekrutonin në Lindjen e afërme. Më parë, në Perandorinë Osmane levendët ishin ushtarë të marinës. Më vonë ka marrë edhe kuptimet “i hedhur, i pashëm, i shpejtë, trim etj.” Nga turqishtja, ka hyrë në të gjitha gjuhët e Ballkanit.

Italishtja levantino, nga ana e vet, i referohet lindjes gjeografike, it. Levante, vendi ku lind dielli (si leva, nga folja levare). Treccani e shpjegon levantino si emër me të cilin quheshin banorët e Levante-s, pra të Mesdheut lindor, veçanërisht shtresës europianizante të qyteteve komerciale të Greqisë, Turqisë (Stamboll, Smirne/Izmir), të Sirisë, Palestinës dhe Egjiptit; dhe pastaj edhe një stereotip dinak, i djallëzuar, i paskrupullt.

Në kuptimin e vet të kufizuar, si banor i Mesdheut lindor, levantini e ka origjinën nga një kulturë dhe histori specifike, e viteve kur atë det e ndanin mes tyre kryesisht Venedikasit dhe Osmanët; dhe ai, levantini, vinte nga ajo botë ku këto dy pllaka tektonike ishin në kontakt pak a shumë paqësor: qytetet bregdetare, shtresat e mesme, tregtarët; dhe prandaj edhe shënjonte një qasje specifike ndaj marrëdhënieve me tjetrin, në kontekstin kozmopolit të atyre qyteteve (lexoni më shumë këtu).

Read Full Post »

Numrat në tavëll

Lojërat e tavolinës gjithnjë i kam pasur qejf, por tavllës nuk di pse i pata qëndruar larg për shumë kohë – derisa e mësova, por vonë, gjatë stërvitjes ushtarake tremujore (zborit), pasi kisha mbaruar universitetin.

Atje kishim kohë boll për eksplorime të tilla – mbaj mend që ma pat mësuar Dor Kekoja, që ishte ekspert jo vetëm i lojës, por edhe i të luajturit: sjelljes me gurët, me zaret dhe me tjetrin, muhabetin shoqërues dhe gatishmërisë për t’u përballur me këdo.

Read Full Post »

Kikirik

Një mik i palodhur për punë historish kulturore të fjalëve (G.Ç.), më kujtoi se shqipja kikirik vjen nga italishtja chicchi ricchi, “kokrra të pasura” – etimologji ndoshta e saktë, por që ka nevojë për kontekst që ta përligjë.

Veç shqipes, këtë kikirik e kanë edhe serbo-kroatishtja, maqedonishtja e ndonjë gjuhë tjetër sllave në Ballkan. Sipas Kolec Topallit, që u referohet burimeve përkatëse (Gazulli, Ndreca), këto gjuhë sllave mund të kenë ndërmjetësuar, për hyrjen e fjalës në shqipe – edhe pse baza, sipas tij, mbetet italishtja chicchi ricchi.

Kikirik, ka hyrë në shqipe si fjalë kulture ose tregu – emër i një produkti ushqimor të gatshëm; përndryshe, shqiptari nuk e ka njohur dhe aq më pak kultivuar bimën e kikirikut, arachis hypogaea, me origjinë nga përtej Oqeanit.

Read Full Post »

Narcist apo Narcisist?

Shqipja NARCIST, NARCIZËM, me kuptimin “ai që adhuron veten për pamjen fizike dhe për cilësitë morale”, dhe emri abstrakt përkatës, vijnë nga greqishtja e vjetër NARKISSOS që kushedi lidhet me NÁRKĒ “mpirje, shtangësi” (e njëjta rrënjë që ka dhënë pastaj edhe NARKOZË, NARKOTIK, NARKOMAN), për shkak të efektit sedativ të alkaloideve të bimës – edhe pse këtë etimologji disa të tjerë e kanë quajtur “popullore” dhe Beekes e konsideron narkissos fjalë para-indoeuropiane. Gjithsesi, NARCIZËM në shqipe ka hyrë përmes gjuhëve perëndimore, me shumë gjasë nga gjermanishtja NARZISMUS, e cila përmban një haplologji (rënien e një rrokje të përsëritur, në këtë rast -IS-). Ironikisht, fjala u fut në kulturën europiane moderne nga një psikiatër gjerman, Paul Näcke, në veprën “Die sexuellen Perversitäten”, si NARZISSISMUS, që është edhe forma etimologjikisht korrekte, sa kohë që nuk duket dhe aq e rregullt që të pranohet një formë me haplologji, në një fjalë të leksikut libror si kjo – duke qenë haplologjia karakteristikë zakonisht e ligjërimit të folur, që i ha rrokjet për lehtësi shqiptimi (e megjithatë, ja disa fjalë të tjera librore që hyrë në shqipe me haplologjinë të kryer tashmë: tragjikomik, mineralogji, morfonologji, analist, preventiv). Në fakt, gjuhë të tjera si italishtja, frëngjishtja, spanjishtja përdorin formën e plotë (fr. NARCISSISME, it. NARCISISMO, sp. NARCISISMO), madje edhe rusishtja ka НАРЦИССИЗМ, çfarë të bën të mendosh se kjo NARCIZËM e shqipes, është pranuar si normative nën ndikimin e gjermanishtes. Edhe Freud-i, që e ka përdorur formën e gjatë në gjermanishte, më në fund preferoi formën e shkurtër, sepse iu duk më e shkurtër dhe më pak keqtingëlluese (kürzere und weniger übelklingende). Leksikologët anglezë e kanë konsideruar narcism si “të gabuar”, në kuptimin “jonormative”, edhe pse fjala ndonjëherë e nxjerr kokën, sërish për shkak të haplologjisë. Gjykimi im është se, për shkak të fushës së përdorimit të fjalës, duhet të marrë përparësi lidhja tematike transparente me NARCIS-in e greqishtes së vjetër dhe mitologjisë klasike, prandaj edhe forma NARCIZËM, NARCIST janë për t’u konsideruar si jonormative.

© 2022 Shqipologji™. Të gjitha të drejat të rezervuara.

Read Full Post »

Shpejtësi skëterrë

 

Shprehja shpejtësi skëterrë sidomos në kombinimin me shpejtësi skëterrë përdoret për të cilësuar shpejtësinë shumë të madhe të një automjeti – po të gjykosh nga hitet në Google (rreth 33,000), ka hyrë tashmë në repertorin klishe të kronikës së zezë (si rregull, makinat që ecin “me shpejtësi skëterrë” bëjnë edhe aksidente të frikshme). Ndonjëherë dëgjohet edhe si shpejtësi skëterre, me përcaktorin në rrjedhore.

Edhe pse tashmë i kodifikuar, togfjalëshi nuk ka kuptim: nuk ka asgjë në kuptimin e fjalës skëterrë, që të sugjerojë përdorimin si amplifikues i fjalës shpejtësi (khs. shpejtësi rrufeje – rrufeja është në fakt e shpejtë). Amplifikimi këtu sugjeron drejtpërdrejt idenë se kjo shpejtësi është “e keqe” (ngaqë mund të vrasë).

Me gjasë, shprehja ka hyrë në shqipen bisedore si titull i një filmi anglez, Hell Drivers, të vitit 1957, që pati mjaft popullaritet në Shqipëri. Ky titull është përkthyer ndryshe në gjuhë të tjera: Train d’enfer (frëngjisht), I piloti dell’inferno (italisht), Адские водители (rusisht), Ruta infernal (spanjisht), Cehennem sürücüleri (turqisht), Duell am Steuer (gjermanisht), Na Rota do Inferno (portugalisht). Në shumë nga versionet, figuron fjala për “shofer”; në disa të tjera ajo për “rrugë”; koncepti i ferrit/skëterrës nuk mungon asnjëherë. Me përjashtim të versionit gjermanisht, që tingëllon diçka si “duel në timon”.

Ç’ta ketë shtyrë përkthyesin shqip të titullit të ketë përdorur një metaforë të tillë?

Edhe pse italishtja e përdor ndonjëherë velocità d’inferno dhe velocità infernale, për shpejtësi e madhe, sikurse edhe anglishtja infernal speed, paraleli më i çuditshëm është ai me anglishten fast as hell, që frazeologji aq e zakonshme në këtë gjuhë, sa të ketë dhënë edhe ajo një titull filmi. Edhe në anglishte, ky përdorim intensifikues i as hell mund të përligjet vetëm në kontekstin e shprehjeve të ngjashme good as hell, sweet as hell, true as hell, easy as hell, happy as hell, strong as hell, mad as hell, hot as hell – ku fjala hell i ka humbur lidhjet kuptimore me “ferrin/skëterrën”, dhe ruan vetëm një valencë amplifikuese. Krahaso këtu edhe bloody hell, një pasthirrmë që nuk ka lidhje kuptimore as me gjakun as me ferrin; krahaso edhe run like hell.

Read Full Post »

Mace me vonesë

Emrin e maces (Felis catus), me versionet maçe, mackë, maç, etj. shqipja e ka huazuar nga sllavishtja e Ballkanit (skr mačka, sllavo-maqedonisht мачка, khs. edhe rum. mâță), me gjasë nga një formë më e vjetër (protosllavishte e rindërtuar), *maca, që gjykohet si onomatopeike – e rrjedhur nga tingulli që lëshojmë për ta thirrur macen, khs. italishten micio. Khs. edhe rumanishten pisică “mace”, me shqipen pis-pis-pis, që përdoret për të thirrur macen; dhe emrin përkëdhelës pisonare që përdoret në Jug (Gjirokastër) për macen.

Read Full Post »

Letër dhe kartë

Shqipen letër e nxjerrin nga italishtja lettera dhe në analizë të fundit nga latinishta littera “shkronjë, epistull”, edhe pse kuptimi i materialit mbi të cilin shkruhet (angl. paper, ita. carta), i mbështetur në një metonimi, nuk ka qenë i zakonshëm as në italishte as në latinishte, çfarë do ta bënte letër një nga ato raste kur zhvillimi kuptimor ka kaluar nga abstraktja drejt konkretes, aq sa në shqipen e sotme letër, me kuptimin “mesazh i shkruar” na duket si metonimi e bazuar në kuptimin “material mbi të cilin shkruhet”.

Read Full Post »