Një koleg më pyeti për drejtshkrimin e saktë të fjalës artifakt, që e kish ndeshur në një shkrim timin: artifakt apo artefakt?
Nuk gjej gjëkundi që këtë fjalë ta kenë pasqyruar fjalorët e referencës për shqipen, çfarë do të thotë se asaj ende nuk i është dhënë ndonjë drejtshkrim i sanksionuar – prandaj disa do ta shkruajnë artifakt, të tjerë artefakt.
Forma me i (artifakt) i referohet, për mendimin tim, anglishtes amerikane artifact; në një kohë që forma me e (artefakt) lidhet jo vetëm me italishten artefatto dhe frëngjishten artéfact, por edhe me anglishten britanike artefact.
Drejtshkrimin me e e mbështet etimologjia e fjalës, nga latinishtja arte factus, diçka “e bërë me art”. Dhe në fakt, si emër, fjala është përdorur për sende të prodhuara nga dora e njeriut, si ato që gjenden gjatë një gërmimi arkeologjik.
Por fjala ka një kuptim tjetër, me të cilin edhe unë e kam përdorur më shumë se një herë – atë të diçkaje që vrojtohet gjatë një hulumtimi ose eksperimenti (shkencor), por që shfaqet atje si rezultat i procedurës vetë.
Për shembull, disa efekte të fotografisë që i detyrohen aparatit optik me të cilin është bërë shkrepja, jo gjësë që fotografohet.
Artifaktet shfaqen rëndom në imazhimin mjekësor, në biologji, në përpunimin e sinjaleve të radarit; por edhe në analizat statistikore. Koncepti është i rëndësishëm për hulumtuesit dhe kërkon një “emër” specifik.
Në shqipe mund të jepej edhe si sendërgji, por kjo zgjidhje do të kërkonte përpjekje të mëdha për ta normalizuar.
Fjala tashmë përdoret, sidomos në ligjërimin teknik-shkencor; dhe atyre që e përdorin, mbase u shfaqet edhe dilema si ta drejtshkruajnë: artifakt apo artefakt?
Meqë zgjidhja – ciladoqoftë – ende nuk është përfshirë në ndonjë vepër normative, vendimin për ta drejtshkruar do ta marrë përdoruesi. Meqë shumë përdorues të fjalës e kanë mësuar këtë (dhe konceptin) nga anglishtja amerikane, do të priren të shkruajnë artifakt; por të tjerët mund të mbrojnë versionin artefakt me argumente filologjike (p.sh. etimologjia latine).
A ka ndonjë formulë për ta vendosur këtë, përtej shijes, autoritetit arbitrar ose numërimit të okurrencave?
Për mua, forma artifakt i përshtatet më mirë shqipes, edhe ngaqë futet në një grup me artific, artificier, artileri, artiljer; ndërsa artefakt më duket fonetikisht e izoluar. Por, në parim, të dyja versionet janë të pranueshme – edhe artifakt edhe artefakt; dhe nuk do të ishte ndonjë hata, sikur të pranoheshin të dyja edhe formalisht.
Për ta sqaruar këtë, le të shtoj për kundërshembull se një drejtshkrim (hipotetik) si artifact nuk do të ishte shqip dhe nuk mund të pranohej; dhe në praktikë askush nuk e sugjeron.
Forma e duhur e drejtshkrimit të një fjale ose gjendet në një vepër referencë (p.sh. në një fjalor drejtshkrimor) ose duhet vendosur nga një autoritet i aftësuar.
Ky parim vlen edhe për formën gramatikore – kam ndeshur, për shembull, në termin tablet/tableti, për tabletën iPad ose Android; një ndryshim jo në drejtshkrim, por në gramatikë (i gjinisë, nga femërore në mashkullore). Kjo sipas modelit të ndryshimit nga rregull/regulli në regull/rregulla, ku diferenca në gjini pasqyron një diferencë kuptimore.
Mua tablet/tableti më tingëllon gjithsesi keq; edhe pse ka përkthyes teknikë që e përdorin rregullisht.
Shumë përdorues të gjuhës së shkruar besojnë intuitivisht se çdo fjalë – edhe një term që ata vetë e futin në përdorim – e ka një formë “të rregullt” të drejtshkrimit (pasiguria është në këtë rast e tyrja subjektive); por kjo nuk qëndron, sa kohë që drejtshkrimi i çdo fjale normëzohet artificialisht – nëpërmjet listash normative.
Sa kohë që institucionet e mirëmbajtjes së shqipes nuk botojnë periodikisht lista të tilla të përditësuara, drejtshkrimi i fjalëve të reja mbetet i pastabilizuar; nëse forma (hipotetike) si artifact janë qartazi të gabuara në shqipe (shqipja e shkruar nuk e pranon grupin -ct për -kt), ka forma të tjera, si artifakt dhe artefakt, që mbeten në konkurrencë mes tyre.
© 2024 Shqipologji™. Të gjitha të drejtat janë të rezervuara.
Shënim: imazhi është krijuar me Midjourney.
Leave a comment